Garazi Goia eta Goizalde Landabaso, itzaletan geratu ziren emakumeen peskizan

• Twitter
• Facebook

Zein izan zen liburu honen lehen izpia?

Goizalde Landabaso: Guk bagenuen harremana, email edota whatsapp bidez, eta pentsatu genuen elkarrekin zerbait egin genezakeela. Buelta asko eman ostean pentsatu genuen gutun-trukaketarena interesgarria izan zitekeela. Batez ere eskutitzak patxada eskatzen dizulako; patxada idazteko eta irakurtzeko. Eta hain zuzen, low izpirituko zerbait egin nahi genuen. Bizi garen ziztu bizi honetatik at pentsatzeko, geratzeko, egoteko aukera emango zigun zerbait. Kilometrotara egon arren elkartuko gintuen zerbait. Eta apurka-apurka forma hartzen joan zen.

Garazi Goia: Eskutitzekin harremana sendotu egiten da. Goizaldek aipatzen duen patxada horrek ere, idazteaz eta irakurtzeaz gain pentsatzeko denbora ematen dizu-eta; harremanen balioaz hausnarketa egiteko denbora. Bestalde, bi pertsonen arteko edozein proiektuk beti eskatzen du batek tira egin beharra, ilusioa, norabidea eta momentum hori ez galtzeko. Gure kasuan Goizalde izan zen erantzukizun hori hartu zuena.

Galdera bat izan duzue abiapuntu: “bigarren bizitza bat bazenu, zein emakume izatea aukeratuko zenuke zuk?” Hasieratik izan zenuten garbi galdera bati tiraka egingo zenutela aurrera? Hasieratik zeneukaten argi huraxe izango zela aukera?

G.L: Galdera gero etorri zen, baina bazegoen apartak izan ziren emakume horiek berreskuratzeko asmoa. Eta bakoitzak egiten genuen hautaketan, emakumeen hautaketan, bazegoen galdera horren arima-edo. Izan ere, hautaketa egiteko orduan bakoitzak modu librean egin du, pentsatuz zein interes genuen, zein emakumek erakartzen gintuen, zein emakume miresten genuen. Eta liburua ardazten duen galdera indarra irabazten hasi zen, emakumerik emakume, eztanda egin arte.

Hainbat emakume ezagun eta ezezagun berreskuratu dituzue liburu honetan. Gogoan duzue noiz hasi zineten halakoak bilatzen?

G.L: Bilaketa kontzientea idazten hasi aurretik egin genuen, baina nik urte mordoa, agian bizitza erdia daramat emakume hauen xerkan. Beti dago irakurketa bat, pelikula bat, dokumenturen bat emakume hauek azalerazten dizuna. Edo norbaitek kontatzen dizu halako liburuan irakurri duela halako emakumeren istorioa, eta jakin-mina pizten dizu. Eta batze-ariketa orain arte egin ez badut ere, nik banituen agendatan izenak apuntatuta. Izan ere, oraindik ere jarraitzen dut emakume galdu hauen istorioak irakurtzen.

G.G: Aurretik gure pentsamenduan genituen edo batzuetan gure alter egoak ziren emakumeei buruz gehiago sakontzen lagundu digu. Batzuei buruz bagenekien, baina inoiz ez genuen denborarik hartu ikerketa sakonagoa egiteko. Bestalde, emakume berriei ere lekua egin diegu; proiektua garatzen ari ginen heinean, gure bizitzetan azaldu ziren emakume berriak ere badaude-eta. Eta, oro har, emakumeen aukeraketa horretan, inplizituki ardatza den galdera horri erantzuten ari ginela konturatu ginen.

Nola joan da lan egiteko prozesua? Edizio-lan asko egin al duzue?

G.L: Lan prozesua erraza izan da niretzat. Lehendabizi, dokumentazio lan handia egin dugu, eta gero bagenekien lanak itxaronaldia eragingo zuela. Alegia, besteak erantzun arte ezin izango genuela gutuna idatzi. Bai erabaki zein izango zen emakumea, baina ez zein hezurdura izango zuen. Beraz, eskutitza modu tradizionalean idazten genuen, idatziz, patxadaz hartu idazteko behar ziren egunak, eta gero bidalketa, eraginkortasunagatik batik bat, emailez egiten genuen.

G.G: Bata bestearen eskutitzaren zain egote hori niretzat interesgarria izan da. Gaur egungo bizitza azkarrean, zain egotea zer den ahaztu egiten zaigu askotan. Dena daukagu eskura, hortxe, azkar, nahi dugunean. Goizalderen erreakzioa zein izango zen itxarotea, zein emakume aukeratuko ote zuen pentsatzea, nire hausnarketek zer pentsatua eman ote zioten kezka izatea; horrek guztiak zentzu gehiago eman dio proiektuari, aberastu egiten du komunikazioa.

Aurkezpenean esan zenuten eran, modu “tradizionalean” idatzi dituzue gutunak: eseri eta paperean idatziz. Denbora eta patxada hartzeko modu bat da gutunak idaztea?

G.L: Argi eta garbi. Egongo dira gehiago, jakina, baina beti bilatutako ditut moduak. Gaur egun dugun altxorrik handiena da denbora. Nik beti esaten dut 24 ordu ez direla nahikoak niretzat, gutxienez, ordu pare bat gehiago beharko nituzkeela eguneko. Hortaz, patxada bada norberak bilatu eta urratu behar duen bidea. Eskutitza, lehengo erara, garai bizi hauei kontra egitea da. Abiadurari galga jartzeko ariketa da. Bizkor batean doan tren horretan stop egitea. Hasieran kostatu egin zitzaidan erritmoa geldotzea, baina gustua hartzen joan nintzaion eta orain faltan botatzen dut.

G.G: Denborarekin borroka partikularra daukat, nik ere gutxienez bi ordu beharko nituzke nire bizitzako proiektu guztiak egiteko (eta buruan ditudan berriak osatzeko!). Gutunak idazteak eskatzen zuen denbora hori hartzean, denbora zein preziatua den oraindik gehiago ohartarazi nau. Nire buruarekin egoteko denboraren garrantzia eta beteko nauen zerbaitetan denbora pasatzearen ezinbestekotasuna konfirmatu du.

Arreta ematen du, liburua irakurtzean, zenbat gutun dauden ezlekuetan/bidean/tarteetan idatzirik: hegazkinean, trenean, norberaren etxetik kanpo… Gaur egungo bizimodu eta erritmoen isla iruditu zait.

G.L: Bai, neurri batean bada. Virginia Woolfek XIX. mendearen amaieran gela bat norberarena zuen, guk gela gurekin daramagu eta edozein txokotan sortzen dugu. Are gehiago, batzuetan daramazun erritmoari bizkar emanez sortu behar duzu idazteko patxada hori, eremu hori. Eta eremu hori ez da beti etxean egoten; maiz, etxetik kanpo ematen dugulako denbora gehiena. Nomadismo erabatekoan bizi gara. Nik oporretan idatzi ditut gutunetako asko, edo etxea ez zen tokietan. Onena da denbora hori zure buruarekin egoteko denbora dela, nolabaiteko burbuila bat mundutik, tarte batez, ateratzeko. Gero eta gehiagotan arduratzen nauen gauza da, denbora faltarena, ezin denera iristearena. Beharbada hasi behar gara bizitza birplanteatzen.

G.G: Ni ere ados nago Goizaldek dioenarekin. Gainera, norbere buruarekin egoteko denbora horren ildotik, askotan, bizitzan egiten ari garen bidea ez dugula guk geuk eraikitzen ohartzen naiz. Bizitzak eta gure inguruak eraikitzen digute bide hori, guk ez dugulako etenaldi bat egiten bidearen norabide hori benetan nahi duguna dela zalantzan jartzeko ere. Aurrera jarraitzen dugu, ezer kuestionatu gabe. Eta, automata moduan, abidadura handiz goazela, gelditzeko egiten dugun saiakera askotan beranduegi izan daiteke gauzak aldatzeko.

Aurrekoari tiraka, askotan aipatzen dugu gela bat norberarena, baina idazteko behar da baita ere denbora bat norberarena, ala?

G.L: Zalantza barik. Denbora behar dugu. Sortzeak duen eragozpen handia da, idazteko behar dugulako denbora. Batetik sortzaileak, beste hiritarrek bezala, ogibidea behar dutelako bizitza pagatzeko. Ogibidea sortzetik datorrenean kreazio-estres ikaragarrian bizi da, enkarguak eta bestelakoak idatzi behar dituelako, norberak idatzi nahi duenerako denbora, eta dirua, irabazteko. Eta beste ogibide bat duenean, denbora urria da eta nekeza handia, zenbaitetan. Gainera idaztea ez da mahai batean eseri eta barruan duzuna hustea. Prozesua korapilatsuagoa izaten da. Baina honetan irtenbide zaila ikusten dut, sortzaileak ez du kontsiderazio handirik gizarte honetan, ez da futbol jokalaria, eta beraz, jarraitu beharko du instanteak sortzen.

G.G: Nik askotan esaten dut, idazteko hartzen dudan denbora hori dela “nirea” den bakarra. Intentsitate handiko nire “beste bizitzaren” alboan oreka lortzen laguntzen didana. Nire burua hobeto ezagutzeko, erritmoa lasaitzeko, daukadana estimatzeko, ez daukadan horren atzetik joateko, amets berriak eraikitzeko.

 Anonimoak, amak eta itzalak

Liburuan aipatzen dituzuen emakumeei tiraka, jarraian galdera batzuk proposatu nahi dizkizuet, sakonago lantzeko. Eulalia Abaitua argazkilariaz ari, Landabasok dio Abaituarenak direla garai bateko Euskal Herriko argazki gehienak, jende askok ez du haren izena ezagutzen, ordea. Eta jarraian dio: “Baliteke garrantzitsuena izatea memoria bisual horrek denbora irautea, eta ez nork gauzatu zuen”. Zer diozue? Obra ala artista ala biak, zerk iraun behar luke?

G.L: Hautua egin behar bada, jakina, obrak iraun dezala. Kontua da obra emakume batena izan denean, izen-abizenak ez dutela iraun; baina, aldiz, gizonezkoa izan denean, iraun dutela. Historian badira literatur lan asko “anonimoak” ziren pertsonek idatziak. Nik beti pentsatu dut “anonimo” horiek emakumezkoak izango zirela. Hala ere, posible da obra bat ulertzea bere egilea ulertu barik, alegia, obra huts-hutsean deskontextualiza liteke? Egiletza gabe egin genezake obraren interpretazioa eta agian nahikoa zaigu. Baina seguruen “anonimo” bezala pasatu diren obrek izen-abizena izan balute bestelakoa zatekeen gure pertzepzioa, gure interpretazioa; eta emakumeak izan baziren orain erreferenteak izango genituzke.

G.G: Virginia Woolfek ere esan zuen, bai, historian zehar egon ziren anonimo gehienak emakumeak izango zirela. Ni ere ados nago aipamen horrekin. Artistarik gabeko obraren ibilbidea zalantzarik gabe beti da ahulagoa, ez du-eta bide ematen haren hainbat dimentsio indarrez proiektatzeko eta zailagoa delako obraren esanahi osoa ulertzea.

Edozein obraren atzetik hartutako erabaki guztien atzetik dauden arrazoiak galtzen dira anonimatoarekin: zergatik aukeratu zuen une jakin hura? Nola sentitzen zen artista? Zerk bultzatu zuen pentsamendu hura paperean, argazki batean edo koadro batean islatzera? Ondorioz, gehienetan, obraren bizitza mozten du.

Abaituarekin jarraituz, kale-izenak aipatzen dituzue. Nola ikusten duzue emakumeek espazio publikoan aitortza izatearen gaia?

G.L: Nik uste dut ezinbestekoa dela emakumeek aitortza hori izatea. Jendeak jakin dezan existitu zirela emakumeak eta nahikoa garrantzia izan zutela kale bat izateko. Horrek asko esango luke gutaz, gure agintariez. Baina ondo legoke emakumeei eskaintzen zaizkien kale-izenak, esaterako eta Abaitua aipatu duzunez, ez izatea bazterreko kale bat, inor gutxik zapalduko duena. Plaza nagusi bat izatea, edota kale handiena… gure imaginarioa emakumeek ere hartu behar dute. Baina ez soilik emakumeona, gizonena ere bai. Bilboko izendegian, esaterako, oso emakume gutxi dago eta gizon gehiegi, batzuk, gainera, batere eredugarriak ez direnak. Eta pentsatzen dut hiri guztietan izango dela horrela. Agian Londresen ezberdina da.

G.G: Londresen, kale-izenez gain, badago ohitura bat plaka urdin batzuk jartzeko jende ezagunaren edo historian urratsa utzi zutenen etxebizitzetan. Agidanez, ehuneko hamalau bakarrik dira emakumeen izenak dituztenak. Duela hiru urte kanpaina bat hasi zuten egitasmo hori kudeatzen dutenek eta publikoari eskatu zioten jende berria proposatzeko. Izendatuen herena baino ez omen ziren izan emakumeak. Horrek beste aspektu bat ematen du argitara: erreferentziak falta zaizkigula, emakumeen erreferentzia askozaz gutxiago ditugula alegia.

Ama eta sortzailea izatearen arteko kinka, horra Paula Moderson-Beckerren bitartez azaleratu duzuen beste gai bat. Katixa Agirreren azken nobelak ere badu hori aipagai. Zer diozue? Eta emakume eta ama ez izateaz?

G.L: Horixe da gizarte honek duen arantza bat, edo ez dakit zelan deitu. Imajina ezina da ama izan nahi ez duen emakume bat. Emakume erdia da oraindik ere. Ni ez naiz ama. Ez naiz ama izango. Baina beste gauza asko izango naiz eta naiz. Hori antza, ez da baliagarria, nire funtzio biologikoari muzin egin diodalako. Eta berdin da zergatik egin diodan uko. Kontua da nire zeregina emakume legez ez dudala bete. Badut lehengusu bat atzerrian bizi dena, atzerrikoa dena, eta ama ez nintzela izango esan nionean erantzun zidan “orduan zer zentzu du zure bizitzak?”. Badirudi izateko modu ona dagoela, hegemonikoa, eta beste dena zentzu bakoa. Urte mordoa eman dut galdera deseroso eta intrusibo horrekin bueltaka. Errespetatzen hasi beharko genuke, baina benetan ez ahoz, besteek euren bizitzekin hartzen dituzten erabakiak, batez ere, konpartitzen ez ditugunean.

G.G: Aurreritziek eta urteetan zehar ezarri diren definizio binarioek eta okerrek (ama ona vs ama txarra; ama izan edo ez izan; amatasuna eta karrera profesionalaren bateragarritasuna) erregela orokor batzuk definitu dituzte eta badirudi denok sartu behar garela parametro batzuen barnean. Ni ama naiz, eta ama izateaz gain beste gauza asko egin daitezkeela adierazteko beharra sentitzen dut askotan; edo bestela, justifikatzen nabilela ohartzen naiz, oraindik hainbat jarrera normalizatu gabe daudelako. Amatasunaren testuinguruan, bizitzan batek egiten dituen aukerak (erantzukizun handiko lanpostu bat edukitzea/idaztea/norberarentzat denbora hartzea) amatasunarekin bateragarriak direla –eta ez bateragarriak bakarrik, aberasgarriak ere bai– ziur nago, zalantzarik gabe. Ni neu zoriontsuago egin naute adibidez. Baina, akaso beste bati ez diote balio eta hori ere guztiz zilegi da. Denok gara ezberdin, eta horrela errespetatu beharko genuke.

Cristina Kahlorekin agertzen da lehenik gaia eta, ondoren, liburu guztia zeharkatzen du: itzalean bizitzea.

G.L: Niri ez zait itzala gustatzen, itzalean bizitzea norberaren hautua ez denean. Ez dut uste Cristina Kahloren hautua izan zenik, egokitu zitzaion Frida ahizpa eta horrekin bizitzea latza izan behar da. Hor zer egin zezakeen? Ba seguruen bizitza aldatu beste erremediorik ez zuen izango. Iruditzen zait itzala soilik dela ametigarria norbere hautua denean, eta emakume hauen guztien kasuan, ez da euren erabakia izan. Gero bestetik egia da gu garai eta toki “onean” jaio garela. Esan nahi dut, gu ez gaituzte ezkondu arazten edo saltzen, gure lanak izan ditzakegu, gure soldata dugu, ikasi dezakegu, bozkatu, autoak gidatu, gure bizitzaren gobernua dugu. Guk. Beste garai eta beste toki batzuetan ez da horrela izan, eta ez da izaten. Alde horretatik munduaren kokagune pribilegiatuan jaio gara. Iraganeko utopiak errealitate bihurtu ditugu.

G.G: Historian zehar, idolatratuta ditugun askoren itzalean egon zen hark izandako eraginaz ez gara ohartzen. Eta, tamalez, horrek emakume asko ezezagun izatea eragin du. Modu injustu batean ezerezean gelditu dira eta erabat desorekatu du genero-berdintasunaren eztabaida. Liburuan adibide gutxi batzuk baino ez dira aipatzen, baina itzalean egotearen “kontzeptu” horri buruz hausnarketa egin arazten badio liburuak irakurleari, urrats txiki bat gehiago egitea lortuko dugu.

Arreta eman didan beste gauza bat: poema, aipu, erreferentzia asko agertzen da liburuan. Biak zarete idazle, eta idazgai izan dituzuen gaiek eta idazteari buruzko zalantzek eta hausnarketek ere badute tokirik liburuan. Hori da zuen bien arteko lotura nagusia, sormena?

G.L: Tira, nik esango nuke gauza gehiagok batzen gaituztela. Biak gara emakumeak, biak euskaldunak, komuneko gauzek arduratzen gaituzte, konpartitzen ditugu kezkak. Ez dakit, nik kimiketan sinesten dut. Pertsona batzuekin baduzu kimika eta beste batzuetan ez. Ez dakit honek azalpenik ote duen, baina horrela sentitzen dut nik.

G.G: Bai, ni ere ados. Ariketa zintzo bat egin dugu gutun trukaketan eta naturaltasunez gai batzuez hitz egiteko eta barrua biluzteko ezin da edonorekin egin.

Amaitzen joango naiz: gustura geratu al zarete liburuarekin?

G.L: Ni gustura geratu naiz. Agian apur bat luzeagoa izan zitekeen, baina, arrazoi zenbait tarteko, amaitzea egokitu zitzaigun. Egia da itzaleko emakume sorta bat baino ez dugula agertu, lagin bat, pilo bat emakume gelditu zaigula aipatzeke, baina guk liburua egin nahi genuen, ez entziklopedia. Azken hau egiteko denborarik eta dirurik ez daukagu.

G.G: Zerbait ezberdina egin dugula uste dut, eta esperimentu benetan betegarria izan da niretzat. Arrazoi ezberdinengatik: emakumearen gaira ekarpen bat egiteagatik, formatu ezohiko batean lan egiteagatik eta, lehen esan bezala, gure buruekin ariketa zintzoa egin dugulako. Ea irakurlea hori nabaritzeko gai den. Hala balitz, niretzat lorpen handia izango litzateke.

Zer opa diozue liburuari?

G.L: Niri gustatuko litzaidake aipatzen diren emakumeen bila jendeak sarera jo behar izatea eta ezagutzen ez zituzten emakumeak ezagutzea.

Beste emakumeren baten peskizan zabiltzate orain?

G.L: Peskizan ez, baina jarraitzen dute emakume ezezagunek agertzen. Esaterako gaur berton deskubritu dut Mary Lynch. Irlandarra izan zen XIX. mendean. 28 urterekin hil zen trikinosiak jota. Familiak gorpua saldu ei zuen, eta bere izterreko azala erabili omen zuten, gutxienez, hiru liburu koadernatzeko.

G.G: Lehen emakumeen gaiaren inguruan sentsibilitate handia nuen, baina orain itzalean egon ziren haietaz kontzienteago naiz. Ez nabil aktiboki bila, baina gaia presenteago daukat. Adibidez, ametsen atzetik joateak duen garrantzia: aukeratu ditudan ia emakume gehienek hori egin zuten eta niretzat erreferentzia bikaina dira.

Oker ez banaiz, ikuskizun bat eskainiko duzue Loraldian, hilaren 31n. Kontatuko didazue apur bat nola joan den hori sortzeko prozesua? Gogotsu zaudete

G.L: Ikuskizunak liburua izango du ardatz. Gutunak postal bihurtu ditugu eta musika eta hitzen arteko “ezkontza” izango da. Nerea Alberdi biolinjoleak hautatu ditu emakumeek sortutako musika piezak, eta guk postalak irakurriko ditugu, dena, Galder Perezen zuzendaritzapean.

Besterik?

G.L. eta G.G: Esan nahiko genuke azala Galder Izagirrerena dela. Buelta asko eman genizkion azalari. Argazkien bila ibili ginen eta azkenean Galderrek utzitako argazkietatik hauxe hautatu genuen. Antza, Berlinen atera zuen, egun hotz batean.