Danele Sarriugarteri elkarrizketa

• Twitter
• Facebook

Zure bi nobelen artean nolabaiteko sekuentzia bat sumatu dut, gorputzetik bidaiatzen duena: erraietatik azalera, eta azalaren gainean erre. Zuretzat sekuentzia logiko bat dago bi liburuen artean?

Nik uste dut baietz, baina ez dut kontzienteki egin. Ez zait iruditzen kasualitatea denik lehena Erraiak izanik ondoren azalera joan izana. Zentzu horretan badago sekuentzia bat, baina baita beste elementu batzuetan ere: lehenengo pertsonatik hirugarrenera pasatzeko hautuan, adibidez. Nahiz eta autonomoa izan, Azala errek aurrekoari emandako erantzun bat da. Beti gaude bide batean, eta beti eragiten dute lehengo esperientziek, batzuetan ikusten ez dugun modu batean. Liburu hauek aparte irakurri daitezke, baina era berean ikus daiteke lotura bat.

Erraiak barrutik kanpora idatzia dago, eta Azala erre barrutik barrura?

Bai, edo agian zuzenean esango nuke bata barrurantz eta bestea kanporantz idatziak daudela. Erraiak mugimendu bat balitz jaurtiketa bat izango litzateke, eta Azala erre berriz barrura biltze moduko bat.

“RR” letra bortitza da, soinu gordina dauka. ERRaiak eta Azala ERRE. SaRRIugartek ere errea dauka. Esango nuke tonua aldatu arren, bi liburuetan badela gordintasunerako joera bat, hatza leku ezerosoan sartzeko bulkada. Atsegin duzu gordintasuna?

Bai, nik ere pentsatu izan dut bi tituluek badutela antzik soinu aldetik... Uste dut nire helburuetako bat badela begirada mota hori, ez gordinkeriaren bila joatekoa baina bai normalean interesa pizten didaten edo lantzeko modukoak iruditzen zaizkidan edo traba egiten didaten gaiak beti begirada horren pean topatzekoa, itxuraren atzeko susmo horri erreparatzen dion begirada. Zentzu horretan Erraiak oso kanporaka egina dago, “hau gaizki dago” esan eta hatza zaurian jartzeko modu bat da, oso goitik beherakoa egindakoa. Ni oso pozik nago eta ez diot uko egiten liburu horretan egindakoari, baina bide bat egin zuen eta amaitu da. Hala ere, Azala erren planteamendua zentzu horretan niretzat berdina zen: inkomodoak iruditzen zitzaizkidan egoera batzuei eta egitura sozial batzuei begiratu nahi izan diet. Oraingo honetan beste modu batean, narratzailea den pertsona horren arrakalak ere agertuz, ez nuen nahi izatea hain goitik beherakoa, hain pulpitotik idatzitakoa. Baina oro har idazteko modu baten bila jarraitzen dut, ez formula baten bila baina bai kontatzeko toki baten bila, horrekin oraindik esperimentatzen ari naizela sentitzen dut.

Sare sozialek presentzia handia dute liburuan. Behinola sare sozialetan oso aktibo izanik ezagutu zintugun, baina haiek uztea erabaki zenuen. Zer aldatu da?

Nik liburuan ez nituen sare sozialak deabrutu nahi, baina oso aktibo egon naizen horretan bai ikusi nituen nabarmenak iruditu zitzaizkidan joera eta gauza asko, bere garaian tabernetan edo familiako bazkarietan nabarmenak ziren gauzak ikusi eta Erraiaken agertu nituen bezala. Gauza guztietan bezala tresnaren beraren erabilera ezberdinak egin daitezke. Kontuan izanda azkenean enpresa multinazionalen tresnak direla, hala ere, erabili daitezke beste modu batean. Oro har sare sozialetan sustatzen diren eredu jakin batzuk beste batzuk baino hobeto funtzionatzen dutela iruditzen zait, eta ez dira niri gehien interesatzen zaizkidanak. Ez nuen haietan jarraitu nahi jakin arte zertarako nengoen hor, baina era berean gertutik ezagutu ostean iruditzen zitzaidan oso elementu klabea eta erabilgarria zela liburu honetako pertsonaia nagusia ezaugarritzeko, baina beste gauza batzuk ere izan daitezkeen bezala.

Jarrera berri horrek nolabait posizionatu egin zaitu liburu hau idazterakoan? Ezberdin idatziko zenukeen liburu hau sare sozialetan aktibo egonda?

Bai, duela urtebete edo utzi nituen, denbora eta energia asko kentzen zidatelako eta ez nintzelako zentratzen egin nahi nuen horretan. Zarata asko neukan buruan eta neurri handi batean hortik zetorren, sare sozialetatik. Utzi egin nituen zarata gutxiago edukitzeko eta pentsatzeko “bueno, zer egin nahi dut?” Eta bai, oso diferentea izango litzateke. Nik uste dut momentu horretan idazten jarraitzeko beharrezkoa nuela uztea. Ez dut esan nahi ezin daitekeenik idatzi sare sozialetan egonda, badago jendea ondo egiten duena eta modu interesgarrian gainera, baina ez banituen utzi ez nuen bukatuko liburua.

Deigarria egin zait zure belaunaldiko norbait literatur eta oro har kultur munduari begirada kritiko bat luzatzen ikustea. Behar guztiz pertsonala izan da, edo gogoeta sozializatu nahi izan duzu nolabait?

Nire kasuan normalean beti bietatik egon ohi da. Parte pertsonala oso inportantea da, gaiak piztu edo sutu egin behar nau, baina badaude sutzen nauten gaiak ez ditudanak literaturara eramaten, eta horiek bai dira intimoak. Liburu honetan parte pertsonalagoa izan daiteke kultur mekanismo horiek nola eragiten dioten pertsona bati, hori bada soziala ere baina modu indibidualago batean bizi dugu; diruarekin loturiko beste gauza batzuk kultur politika jakin batzuei loturiko praktikekin lotuagoak egongo lirateke. Promesaren sorrera kultur mekanismo gisa, adibidez. Horrekin banuen sentsazioa beste batzuei ere gertatua zitzaiela niri baino lehen, eta ondoren gertatuko zaiela beste batzuei, eta horregatik gai hori konpartitu nahi nuen: arrakasta asko eduki ondoren datorrena, banuen horri buruz hitz egiteko beharra.

Kultur arloaren nolabaiteko desmitifikazioa sentitu duzu gai hauen harira? Mitifikatua izan duzu inoiz?

Nik uste dut ez neukala mitifikatua, hasteko eta behin ez nuelako ezagutzen eta ez nuelako ezer espero. Gehiago izan zen “a, ez nekien hau horrela zenik, eta orain badakit”. Beste gauza bat izan da horren eragina, horren ondorioei aurre egitea eta hori gorputzean igartzea, hori bai izan da prozesu bat, baina ez kolpe bat. Oso gauza politak eta oso jende ederra ezagutu dut baita ere, eta hori nirekin dator, baina badaukat sentsazioa ez nengoela prest toki horretan sartzeko. Ez zitzaidan mitorik hautsi baina bai sartu nintzen laino, eta orduan belarrondoko batzuk hartu nituen. Baina hori da bizitza. Beti daukat joera gauzen atzean bilatzekoa, batzuetan gauza batzuk politegiak iruditzen zaizkit egia izateko, ez dut konfiantza eza baina bai galdetzeko jarrera bat.

Antzerkian estreinaldiari berari baino beldurra handiagoa izan ohi zaio bigarren emanaldiari, lehenbailehen pasa beharreko zerbait izaten da. Estreinaldian energia asko pilatu ohi delako, subidoi moduko bat ematen da, eta gero bigarren emanaldiak neurri errealera ekartzen du egindako lana, sarritan estreinaldiaren osteko beheraldiarekin elkartu ohi dena. Zuri antzeko zerbait gertatu zaizu?

Lehenengo obra, oro har hitz eginda, askotan gazte samar publikatzen da. Batez ere da lehendik gordetako gauza bat izan ohi da, asko inbertitu duzu horretan... Nik asko ipini nuen lehen lanean, niretzat oso gauza berria zen, bat batean beka eman eta idazketan murgiltzeko aukera izan nuen. Aurretik beti izan nintzen irakurle, baina ez nuen horrela idazten. Beraz, inkontzienteago idatzitako zerbait izan zen, horrelakoetan sortzen dira gauza ederrak eta zatarrak.

Bigarrenarekin gertatu zitzaidana da urtebetez edo oso kanpora begira egon nintzela, eta garrantzia asko eman niola besteen iritziari. Zentzu horretan arrakasta eduki izana nolabaiteko kondena izan zen. Porrotari edo indiferentziari aurre egiteko behar dituzu zure tresnak, baina seguru baldin bazaude egin nahi duzunarekin aurrera egin dezakezu. Ni globoan nengoen, inkomodo hasieratik, eta ez nekien oso ondo nondik jo. Kosta egin zitzaidan hortik bueltatzea, konektatzea berriro nire lurrarekin. Erraiak idazterakoan konektatua sentitzen nintzen nire lurrarekin, horregatik ez diot uko egiten, baina 22-23 urterekin idatzitakoa izan zen, garai hartako ezaugarriekin.

Azala erre bai sentitzen dut izan zela gauza bat lehenbailehen pasatu beharrekoa, ez nuen nahi asko luzatzea gainera. Gorde nezakeen eta hurrengoa idatzi, baina nik beharrezkotzat jotzen nuen publikatzea eta bigarrenaren liburuaren prozesua beste modu batean bizitzea, nire idazketa bidearekin jarraitu ahal izateko. Baneukan hor zor bat, zerbait pendiente.

Liburu honi esker askeago zara orain idazten jarraitzeko?

Bai, denbora luzez egon da hor bigarren liburuaren mamua, baian gero ateratzen da eta hurrengo egunean zorionez bizitzak jarraitzen du, eguzkia ateratzen da... eta zentzu horretan bai sentitzen naiz askeago, gauza berriak ikasi ditut bigarrenaren idazketarekin eta publikatu ostekoekin. Askeago sentitzen naiz, eta idazteko gogo gehiagorekin ere. Ez dut sentitzen presiorik, idatzi nahi dudana idatziko dut, eta era berean ez dut zertan beste ezer idatzi. Uste dut hori toki on bat dela idazteko, sortzeko, eta bizitzeko.

Hala ere, protagonista ez da idazlea, argazkilaria baizik. Egoa, publikoaren aurrera agertzea, horren inguruan antolatzen den sistema... Berdin dio zein den arlo artistikoa, edo zure ustez literaturak baditu bere berezitasunak?

Edukiko ditu bere berezitasunak, noski, kontuan hartuta euskarazko artista euskaldunei buruz ari garela eta euskara baldintza jakin batzuetan dagoela, eta ondorioz hizkuntza gordetzearekin eta lantzearekin lotuta dauden arteek lehentasun handiagoa eduki dutela hemen. Literaturak baditu bere berezitasunak baina landu nahi nuena gerta zitekeen hainbat tokitan, eta aukeratu nuen ez gertatzea literatur munduan gertuegi nuelako oraindik horrelakorik egiteko. Batzuetan pentsatzen dut ez ote den liburuaren kaltetan izan. Ez dakit, baina bai izan da nire mesedetan, banekielako ez nintzela prest sentitzen hor sartzeko, hain gertu harrapatzen zidan gauza bati buruz hitz egiteko Erraiak eta gero. Garai batean bai interesatzen zitzaian gehiago literaturaren arloa biltzea ez fikzioaren bitartez baizik eta testigantzen edo beste zerbaiten bitartez, baina azkenean fikzioa erabili nuen helburua arrakasta baten ostekoaz hitz egitea zelako eta hori lotu daitekeelako gauza askorekin. Kultur mundua aukeratu dut kultur mundua interesatzen zaidalako, baina izan daiteke baita ere iragankorra den arrakasta batekin gertatzen dena: edertasun fisikoarekin, kirolarekin... Une batean puntakoa izan zara eta gero bukatu da. Horri nola aurre egin oso gauza humanoa da.

Erraiaken nobelaren egiturak, oin oharrek, zatikatzeak... eszenatoki moduko bat gehitzen zion liburuaren tonuari. Baita liburu honetan ere, egitura zatikatuak eta denboran egindako saltoek asko markatzen dute liburua. Forma topatzea garrantzitsua zaizu idazten jartzeko, edo kasualagoa da?

Ez, kontzientea da. Erraiaken kontzientzia gutxi neukan horren inguruan, istorioa kontatzerakoan haserreari loturiko ahotsa zen nagusi. Bigarren lan honetan borroka gehiago eduki dut horrekin, ez nekien oso argi zer nahi nuen kontatu eta norantz zihoazten pertsonaiak. Hasieran bakarrizketa tonu handiagoa zuen eta Erraiaken antz handiagoa, lotuagoa zegoen dena, eta ez zatikatua azkenean izan den bezala. Orain adibidez buruan darabilzkidan ideia berrietan, orritxo batzuk idatzi ditut baina geratu egin naiz. Uste dut ez naizela hasiko idazten ze forma duen eta narratzaileak zelakoak izango diren erabaki arte. Nahi nuke hasten naizen forma horrekin bukaeraraino iritsi.

Azkenean hori da, kontakizuna. Jendeak galdetzen duenean kontatutakoa benetan gertatu den ala ez, autobiografikoa den ala ez, zaila da erantzuten. Liburu bat eraikuntza bat da, artefaktu bat, ezin da bildu liburu batean errealitatea, gertatu dena. Liburua kontakizun bat da, eta kontakizun hori egiteko modua. Hori da gure drama, historia guztiek egiten dute bere interpretazioa eta literaturak ere badauka berea. Nik eduki nezake nire iritzia zergatik aukeratu duen idazleak forma hori eta ez beste bat, baina formarik sinpleena aukeratzea ere bada erabaki bat.

“ESKER ONA edo NOBELA BATEN HISTORIA edo AUTORE INDIBIDUALAREN MITOA HAUSTEKO AHALEGINA” izena du azken atalak. Kuriosoa egin zait aurkezpenean eman zenion garrantzia, eta orain arte egin dizkizuten elkarrizketetan ere zenbatetan izan den aipatua. Hasieran eskertza atal bat zena kutsu performatibo bat hartu du azkenean, liburuari berari beste irakurketa bat eskaintzen diona. Zuk zeuk hainbesteko garrantzia eman zenion idazterakoan? Arraro egin zaizu atal honen oihartzuna?

Idazterakoan bada parte bat intuizioak daramana. Erabaki pilo bat hartzen dira, haien artean inkontzienteak diren asko, egin eta gero ulertzen dituzunak. Liburua amaituta testu nagusiari bueltak ematen ari nintzela esaten nuen, “ez da hau”. Testua bukatua zegoen eta hala ere sumatzen nuen zerbaiten falta. Niretzat liburuaren parte bat izan da liburu hori nola sortu dudan. Gogoratzen naiz garai hartan Anjel Lertxundiri Berrian elkarrizketa bat egin ziotela Hormari buruz, zeinean esaten zuen “nobela bakoitzak badu bere nobela atzetik”. Erraiakek ez du atzean hainbesteko nobelarik, baina honek ordea bai. Azken atala idatzi nuenean pentsatu nuen batez ere lagunengan, aipamen batzuk ezagutzen nauen jendearentzat dira, aipatuak direnek soilik ulertzeko modukoak. Bestetik, gauza batzuk kontatu nahi nizkion neure buruari liburuaren bidea zein izan den ikusteko, eta iruditu zitzaidan hori bera ere bazela besteei kontatzekoa. Gero jendeak esan izan dit “liburua ondo, baina azkeneko parte hori oso inportantea da”. Liburu honetan saiatu naiz ni ez sartzen, eta neurri batean faltan botatzen nuen, hau ez baitut idatzi kultur munduari buruz eta arrakastari buruz ezerengatik... baina ez nuen espero jendearen erantzuna.

Atal horretan liburu honen proiektuak jaso ez dituen beka eta sariak aipatzeak akaso agertzen du jarrera bat...

Bai, hori bai nahi nuen kontatu. Ez gutxietsiz sarietara aurkeztea, zintzotasun ariketa bat bezala baizik, nire izaeragatik eta sistemak bultzatzen duen ereduagatik. Ateratzen gara periodikoetan sariak ematen dizkigutenean, baina zenbat aldiz aurkeztu da zenbat jende eta ez diote eman, eta nola geratzen zara hori eta gero? Hori aipatzeak ondo zetorkidan erakusteko “ba bai, aurkeztu egin nintzen eta ez nuen irabazi, eta hala ere hemen nago”.

Norbera promesa bat izan zaitezke halako batean, baina gero zer? Gero hor konpon. Esan nahi dut norbere esku dagoela kokatzea horren aurrean, baina inork ez zaitu abisatzen, ez dago sarerik horri aurre egiteko ez baduzu zuk bilatzen, eta niretzat atal hori bazen ere sare horri errekonozimendu bat egitea, esatea “liburu hau atera baldin bada izan da jende askok babestu nauelako, zaindu didatelako, maite nautelako, eta nik maite izan ditudalako beraiek ere bai”.

Liburutik ateratako lau aipu irakurriko dizkizut:

(95) Jonek behingoan eta kolpez ulertu zituen ikus-entzunezkoetako irakasleek higuindu arte errepikatzen zizkieten mantrak: gakoa begirada zela, irudiek beren kabuz hitz egin behar zutela, errealitatea ez zela bere horretan existitzen eta argazkigileak eraiki behar zituela irudiak.

Gauza bera esan liteke idazleari buruz?

Agian hil egingo garelako eta ez dakigulako zer datorren gero, istorioak eta heldulekuak behar dira. Argazkigintzari buruz libertate asko hartu ditut, arte adierazpide bakoitzak baditu bere berezitasunak, baina gauza orokorragoa da ikuspuntuarena, begiradarena. Ez da beti horrela izan, baina gaur egun bai.

(40) Nahiz eta, berriro, ekonomikoki ez zeuden inondik ere beharrizan gorrian, eta egotekotan, adinari egozten zioten, ez austeritate-planetan beraien belaunaldiarentzat ezarria zuten pobrezia egiturazkoari.

Prekarietatearen gaiari belaunaldi begirada luzatu diozu? Kultur begirada? Beste era bateko begirada?

Ni 89an jaio nintzen Elgoibarren, industria aldetik oparoa zen herri batean. Gu haurrak ginenean, eta unibertsitatean hasi arte, pentsatzen genuen gure gurasoen bizitza iguala edukiko genuela. Haiena ere esponentziala izan zen, eskasia garai batean jaio ziren, diktadura batean eta abar, eta gero lan eskubide batzuk irabazi zituzten. Nahiz eta orain beraiei ere gertatzen ari zaien pentsioak arriskuan daudela.

Niri gertatu zitzaidan berez egin behar omen nuen guztia egin eta gero ez jasotzea hori dena eginez gero ustez jasoko nukeena, edo ez behintzat garai batean jasotzen zen bezala. Hau, noski, klase jakin baten ikuspegia da. Hori gertatu zaion belaunaldia urte jakin batzuetakoa izan da, beste batzuk orain unibertsitatera sartu direnerako badakite hori dena, baina guk ez, edo nik ez behintzat. Bolognaren kontrako manifestazio horiek guztiak gure garaian tokatu ziren, krisiak ere karrera hasi berri nintzela harrapatu ninduen. Elgoibarren beranduago hasi ginen entzuten benetan inguruko jendeari nola eragiten zion krisiak. Erakutsi nahi nuen, ez dakit ikuspegi historiko bat, baina bai batzuk nola bizi izan dugun hori. Ikustea nola sortzen den belaunaldi-arrakala bat zure gurasoekiko. Eurek ere eman dizutena eman dizute pentsatuta gero zuk edukiko zenuela beraiena bezalako bizitza bat. Gero aukeratu dezakezu beste bide bat hala ere, baina funtsean mundu hori aldatu dela nabarmena da. Maila mikroan begiratuta nabarmena bada, maila makroan begiratuta garbi dago insostenibleak direla gauza batzuk.

(36) Langintza gogorra da besteren onarpena jaso beharraren beharraz jardutea beti, estresantea: soka bat lepoan tenk eta arnasbidea eskas.

Oso presente dago gai hori liburu osoan, batzuetan sare sozialekin uztartua: arrakasta beharra funtsean onarpen beharra da? Hau da, nabardurak nabardura, onarpen beharra gai unibertsal bat?

Uste dut oso gauza gizatiarra dela. Batzuk gehiago dute alde batetik, beste batzuk gutxiago. Arrakastatzat zer ulertzen dugun da kontua. Bizi garen gizartean, eta sare sozialek auspotzen duten ereduetan, arrakastatzat hartzen da ahalik eta gehien partekatua izatea adibidez. Baina beste alde batetik arrakasta izan daiteke norbere buruari traizio ez egitea, norberak kontatu nahi zuen hori kontatzea, leial eustea gauza batzuei, eta zurekin lan egin duten pertsona guztiak sentitzea lan horren parte. Arrakasta izan daiteke, baita ere, pertsona bat etortzea eta esatea “lagundu egin dit zure lanak, aterpe eman dit”. Niretzat une honetan hori da arrakasta.

Nik kritikatzen dudan arrakasta mota hori, kultur egitura horiek sortzea dakartenak eta aldi berean egitura horiek berauek gero birsortzen dituztenak, besteen begiradaren oso menpeko gauza bat da. Besteei begirako sormenak bide bat egin dezake, baina nik uste dut interesanteagoa dela konektatzea norberak benetan kontatu nahi dudanarekin. Eta saiatu egotea ahalik eta aniztasun handiena, uste dudalako denok daukagula zer edo zer kontatzeko. Bide txarra izaten da pentsatzea ze itxura eman nahi duzun, edo zer edo zer idaztea pentsatuz arrakastatsua izango dela.... baina nik uste dut badela zerbait igarri egiten dena, usaina, nahiz eta ondo exekutatua egon uste dut badagoela halako egia edo emozio artistiko bat lanen oinarrian.

(83) “Normalean erretzen ez baizik eta beltzarantzen diren jendeak, gure garaiko eta mundu honetako modarekin bat etortzeaz gainera, gaur eta hemen erakargarritzat jotzen denarekin, sasoi batean nekazari pobreen seme-alaba are pobreagoak besterik ez bailirateke piura horrekin (bakarraren faltan bi patroi), zortedunagoak dira kolorea apurka hartzen ez dutenetan ere, eguzki-kolpe bortitzegi bat beren melanina ere garaitzeko gai denean tupustean, ez baitiote sekula arreta handiegirik ipintzen hankak, sabela, besoak, buarra babesteari, eta hortaz, bainatzen ari direla erretzen direlako, edo paseoan dabiltzala itsasertzetik, edo pala-jokoan, edo irakurtzen, edo izozkiak erosten, edo voyeurkerietan, edo, edo, edo”.

(...)

Bada azala fisikoki erretzeari buruzko pasarte bat. Beste tonu batean idatzia dagoen pasarte bat iruditu zait, ironia eguneroko gauza oso konkretu batetik ekarria, detaileei erreparatzen, gorputzari... Pasarte horrek eman dio titulua liburuari, kuriosoa egin zait pasarterik ezberdinenak ematea izena liburuari...

Hori da idatzi nuen lehenengo pasartea, hortik hasi nintzen.

Kuriosoa da, gero ez dagoelako tonu hori liburu osoan...

Bai, pasarte horretan ez dago oso argi narratzaileak idatzi duen, ala Mirenek. Narratzaileak liburuan oro har distantzia gehiago dauka. Pasarte horrek islatzen du liburuaren kontzeptua, azala erretzearen kontzeptuari buruz idatzi nahi nuelako. Ondo pasa nuen pasarte horrekin, jende askok esan dit barre egin duela, ni oso zurbila naizenez hasi eta berehala atera zitzaidan egia esan! Orain gustatuko litzaidakeena da lehenengo intuizioa eduki eta gero intuizio horrek dioena kontatzeko erarik aproposena zein den topatzea. Niretzako pasarte horrek oso ondo islatzen du nola ibili naizen bila liburuaren idazketan. Zorionez liburu bakoitzak dauka bere ikasketa prozesua.

Azala erretzean zein da zuretzat ukendua, metaforikoki?

Kolektibitatea eta kontatzea. Idazketa bera, azaleratzea, kontatza eta inguruko kolektibitatearekin konpartitzea. Gauza gehiago izan daitezke, baina batez ere bi horiek. Eta ikustea eta irakurtzea beste batzuek ere horri buruz esan eta idatzi dutena. Garrantzia handia eman diozunean zure bizitzako aspektu bati, eta gero horrek huts egin duzunean, jakitea gauzen garrantzia hobeto banatzen.