Joxemari Carrereri elkarrizketa

• Twitter
• Facebook

Gutxitan topatuko dituzu horrelakoak: arte eszenikoei loturik egun sarritan entzuten dugu balioan jartzen direla zenbakiak, ebento izaera duten proiektuen ikusgarritasuna, subentzio edo sari handietarako irismena. Ordea, segur aski bada formatu txikiari loturik letra lerriz idatzi beharreko euskal teatroaren historia bat. Besteak beste, azken hogei urtean formatu txikiko lan batzuk izan direlako emanaldi kopuruari begiratuta antzeztuenak, profesionalek eginak kalitateari uko egin gabe. Historia hori osatzeko zerrenda bat eginez gero segur aski bertan zalduko litzateke Zapatak bakarrizketa. 2008. urtean estreinatu zen, lagun arteko elkarlan batetik abaituta: Joxemari Carrerek idatzi eta Ainhoa Alberdi aktoreak eraman zuen oholtzara, Ainara Gurrutxagaren zuzendaritzapean, Jurdana Otxoa musikariaren laguntzaz.

Orduz geroztik Alberdik bere egin du proiektua eta era guztietako espazioetan antzeztu du, Euskal Herrian eta kanpoan: antzokiak, gelak, lorategiak, gaztetxeak, kaleak... Jatorrian zegoen testua argitaratu berri du Eztena-liburuak poiektuak, eta bi atal ditu liburuak: batetik testua bera, bestetik sormen prozesuaz Alberdik eta Gurrutxagak edukitako solasaldiaren transkripzioa. Elkarrizketa honetan testuaz mintzatu gara Carrererekin, baina liburuko solasaldiko zati honekin eman nahi genioke hasiera:

AINARA: Gogoratzen naiz testua oso ederra iruditu zitzaigula, eta lantzeko tentagarria, batez ere planteatzen duen gaiagatik. Eta nola eramaten dituen emakume protagonistaren gogoak eta gogoetak alde batetik bestera. Ez da zehazten non kokatzen den baina era berean berehala datozkigu burura Irak, Afganistan, Siria, Palestina, Bosnia, Gernika... eta, zoritxarrez, abar luze bat.

AINHOA: Bai, eta dolu baten modukoa delako ere bai. Antzezlanak irauten duen hogei minutu horietan protagonistak egiten duen bidaia dolu bat da. Haurtxoaren zapatatxo horien abiapuntua hartuta, zerbait askatzeko eta joaten uzteko prozesu hori bizi du. Aurrera egiteko beharrezkoa du hori. Heriotza bat eta jaiotza bat da era berean. Bizitza jaiotza eta heriotzaz beteta dago eta antzezlan honek hori oso argi azaltzen du hori.

AINARA: Segituan imajinatu genuen espazio eszenikoa zapataz beteta.

AINHOA: Bai. Gu biok hasi ginen lanean lehenik. Garbi zegoen objektuak erabili nahi genituela, kasu honetan zapata pila bat.

Joxemari Carrere: "Neoliberalismoak eta kapitalismoak pizten dituzten gerra basatien kontrako testua da, funtsean"

Hamar urte pasa dira Zapatak antzezlana estreinatu zenetik, zer sentitzen da orain paperean ikusita?

Eszenaratzeko testua izanik, hunkigarria da testua haragitzea, eta Ainhoak, Ainararen zuzendaritzapean, eskaintzen duen taularatzea hunkigarria benetan. Baina argitaratua ikusteak badu bestelako emozioa, zurea ez den zerbait bihurtzearen sentsazioa. Irakurtzen duzu eta zure buruari galdetzen diozu: “Hau nik idatzi dut? Ba ez dirudi”. Eta horrez gain emanaldia zuzenean ikusi ez duenak aukera badu kontatzen den istorioa ezagutzeko, eta, nork daki, agian bere bertsioa eszenaratzeko.

Noiz idatzi zenuen berez testua: Ainhoa Alberdirekin batera taularatzeko ideia sortu zenean, edo bazenuen lehenagotik idatzia?

Aurretik idatzita neukan. Noiztik ez dakit, egia esan ez dut gogoan.

Zer egon zen, funtsean, testu honen idazketaren oinarrian?

Zerbait irakurriko nuen, edo nonbait irudiak ikusi. Beharbada, Israelek tarteka Palestinan egiten dituen sarraskiren baten harira idatziko nuen. Gogoan dut, urte batzuk lehenago lan kolektibo baterako eskatu zidatela argazki bati testu txiki bat jartzea. Pasa zidaten argazkian zapatila bat edo bi (ez dut gogoan) zeuden, leherketa baten txikizioaren erdian agertzen zirenak. Eta agian, hori gogoan idatziko nuen. Zapata horiek nolabaiteko desolazioaren seinale ziren, eta era berean pertsona batengana eramaten zintuzten. Leherketa aurretik zapatila horiek bizirik zegoen pertsona batek eramaten zituen. Nor zen pertsona hori? ze bizitza zeraman? ze desio zituen? ze amets? Eta, zergatik lehertu zuten? nortzuk? Neoliberalismoak eta kapitalismoak pizten dituzten gerra basatien kontrako testua da, funtsean.

Protagonista emakume bat da. Gerrak gizonezkoei loturik ageri zaizkigu neurri handi batean, gerraren beste ikuspuntu bat eman nahia izan zen?

Maite dut emakumeak, edo pertsonaia femeninoak, protagonista jartzea nire testu askotan; horrek ariketa intelektual eta sentsitibo ezberdinetara behartzen bainau. Gizona izanik, emakume baten ikuspegitik begiratzea eta sentitzea, bizitza bera eta mundua beste ertz batetik ulertzen behartzen nau. Emakumeek jasaten duten biolentzia eta bazterketa egoerarekin elkartasuna eta enpatia izaten laguntzen naute. Eta gerrek badute bere baitan jendarte patriarkalaren izaera. Emakume bat protagonista izateak, horrekiko kritika bat ere badu nolabait.

Eta zapatak ere badira protagonista, zapata hutsak. Obra hau bakarrizketa bat da, baina irudi luke jendez beterik dagoela…

Zapatek badute pertsona baten izaera. Erabili gabeko zapaten ez dute pertsonalitaterik; erabilitako zapatek badute, ordea, pertsona baten izaera. Horregatik beste norbaiten zapatak jartzen baditugu, berehala sumatzen dugu gure oinari ez direla behar bezala egokitzen. Zapata huts erabiliak barreiatuak ikusten badituzu, erabili dituzten pertsonak ere imajina ditzakezu. Agian horrek ematen dio nolabaiteko kutsu korala testuari.

Akaso testua idatzi zenuenean gertu zeuden gerra batzuen kontrako dinamikak, Irak, Afganistan, manifestazio ugari egin zen… horrek izan zuen agian eraginik idazterakoan?

Lehenago esan dudan bezala, ziur aski, halako zerbait izango zen. Dena dela, ez nuen nahi leku edo gerra zehatz batean kokatu. Gehiago landu nahi izan nuen gerra kontzeptu gisa; eta, batez ere, gerrak noren kontra egiten diren eta ze interesen arabera. Izan ere, herri xeheak sufritzen baitu gerraren ondorioa, inoiz ez kapitalaren interesen arabera pizten dituztenek. Kapitalismoa da historian zehar gizateriak jasan duen hiltzailerik handiena eta basatiena. Gerra adierazpiderik krudelena da, baina, horrez gain, naturaren desegitea, planetaren sarraskitzea eta jende humanoaren kontrako injustiziak eta bortizkeria, kapitalismoaren eta neoliberalismoaren ADN marka dira.

Gerrek jarraitzen dute mundu osoan, ia gure eguneroko titularren paisaiaren parte bilakatzeraino. Gezurra badirudi ere, akaso “inmunizatu” egin gara informatiboki gerren aurrean, nola egin ikusgarri egun horrelako gaiak?

Agian ez dira garairik onenak, baina ezinbestekoak dira mobilizazioak, antolatzea gerraren kontra, bizitzaren begirada antimilitarista bat lantzea. Gerra arazo globala eta soziala denez, erantzuna ere berdina izan behar du. Guk gerra zuzenean ez jasateak ez du esan nahi eragiten ez gaituenik, arlo ekonomiko-sozialetik pertsonaleraino. Enpatia behar dugu munduko edozein txokoan injustiziak eta sarraskiak sufritzen duenarekin.

Eta zer egin ahal dezake arteak, edo zehatzago, antzerkiak?

Aurreko erantzunarekin lotuta dago. Arte eszenikoetan gabiltzanok ezin dugu jendartetik aparte ibili, izan ere gure lana, nolabait, bizitza eta jende humanoaren gaineko gogoeta da, norberak bere estilo eta bidetik emana. Hortaz, pentsatzen dut gogoeta horiek guztiak gure lanetan, modu batera edo bestera, agertu beharko liratekeela. Gogoeta bideak eskaintzea uste dut dela arte eszenikoen eginbeharra.

Zuk ibilbide luzea duzu eszena gainean, antzerkian eta azken urteetan batez ere ipuin kontagintzan. Zapatak-ek badu ordea erregistro literario bat, akaso gertuago dagoena idatzizkotik ahozkotik baino. Nola uztartzen dituzu literatura eta ahozkotasuna, antzerki testu batean?

Eszenarako idaztean pertsonaiak, eszenak irudikatzen ditut; pertsonaiak nola mugitzen diren, non kokatzen diren… Eta horren arabera imajinatzen dut euren mintzaira. Eta derrigorrez entzun beharra daukat. Idatzitakoa entzuterakoan, hitzak mugimenduan jartzean, ohartzen zara parlamento, edo esakune, edo hitz batzuk ez dutela balio bere horretan, mahai gainekoa taula gainekora moldatu behar duzula.

Ondo ezagutzen duzu Alfonso Sastre, eta hark beti defendatu izan du “parlatura” delakoa, antzerkirako baliagarria litzatekeen literatura eta ahozkotasunaren arteko erdibide bat. Euskarak bere “parlatura” propioa topatu behar luke?

Uste dut kontzeptu ona dela oso Sastreren “parlatura” hori. Berak dio ez duela antzerki idazten irakurtzeko esateko baizik, eta horrek baldintzatu egiten du idazteko modua. Horrek behartzen zaitu, pentsatzen dut, idazterakoan hitzak entzun beharra, doinua jarri behar diezu. Eskolan bestela erakusten digute idazten, hitz egitea eta idaztea mundu ezberdinak balira bezala, baina, hara, euskaraz hitza egin egiten dugu, esan egiten dugu. Pernandoren egia dirudi, baina oso garrantzitsua da niretzat eszena gogoan hartuta, beste era batera idatzi beharra. Eszenan euskaraz lan egiten dugunok bide horri ekin behar diogu, nolabaiteko eszenarako euskara batua edo estandar bat ikertu, idatzizkorako egin den moduan. Ez nago batere ados esaten denean euskara batua bizitasunik ez duela agertokian. Askotan ikusten dut horren ordez euskalkiak erabiltzen direla, antzezpen bat “biziago” egiteko, euskalki hori baina, balio al du euskaldun guztiontzat? Ideia hori ez ote da izango gure ahuldadea? Literaturan egin den bezala, eta bertsolaritzan ere, antzerkigintzan eta kontalaritzan, eszenarako baliagarria den euskara estandar bat bilatu eta ikertu beharko genukeen, gure parlatura, edo antzerkiera, alegia, antzerkiaren euskalkia.

Nola ikusten duzu euskarazko antzerki-argitalpengintza? Nola gustatuko litzaizuke ikustea?

Nola ikusiko dut bada, gaizki. Zorionez Eztena liburuak bezalako egitasmo ero eta ederrak daude eta horrek nolabaiteko itxaropena eskaintzen digu, dena galdua ez dagoela ikusteko. Uste dut egoera kaxkarra izatearen arrazoia egoera zabalago baten isla dela, egun egiten diren kultur politiken isla. Bestelako kultur politikak garatzen ez diren bitartean bazter bideetan jarraitu beharko dugu; baina bazter bideak, askotan, abentura liluragarrien bideak dira ere.

Baduzu testu gehiago idatzirik, edo idazteko asmorik?

Ene, baditut zirriborroak alde guztietan galduak (nik ez dut ordenagailu bat, desordenagailua baizik). Zapatak lanaren haritik badut asmoa beste bakarrizketak egitea, emakumeak protagonistak dituztenak. Batekin ari naiz, baina nahiko motela naiz idazten. Franca Ramek eta Dario Fok argitaratu zituzten Zortzi Bakarrizketa ideiatik abiatu naiz. Guztietan emakumeak dira protagonistak. Beraien ideia zen bakarrizketa horiek ahalik eta leku eta pertsona gehien antzezteko testuak izatea. Zioten, pertsona batek mila aldiz egitea baino, interesgarriagoa zela, mila pertsonak behin egitea, sozialki askoz ere eragingarriagoa baita. Eta ideia hori oso erakargarria zait. Jakina, bi antzezle eta idazle horien orpoetara ez naiz helduko, baina euskaraz halako lana egiteak asko erakartzen nau.