“Zerbait oso latza gertatu denean, zer egingo dugu: alfonbra pean gorde edo hara joan eta arakatu?”

• Twitter
• Facebook

Orain aste batzuk aurkeztu zenuen Amek ez dute. Gogoan duzu zerk piztu zuen nobelaren lehen izpia?

Gauza baten ondorio da: amatasunaren inguruan egin ditudan hausnarketen, burutazioen eta dokumentazio-lanaren ondorio. Bat-batean, amatasunak garrantzia handia zeukan nire bizitzan, eta gehiago jakin nahi nuen: zer idatzi den honi buruz, zer debate dauden, literaturaren esparrutik zelan jorratu den hau. Nire esperientzia propioa ere kontatu nahi nuen, gauza berriak deskubritzen dituzunean zuri buruz eta munduari buruz. Orduan, bazegoen hausnarketa hori eta lanketa hori, eta gero narratibaren bidetik topatu nuen nola eman forma horri guztiari, [Emmanuel] Carrèreren Aurkaria liburuari esker. Liburu horretan, aita batek familia guztia akabatzen du, eta, hori amaitu nuenean, gogoratzen dut noiz izan zen, 2015eko urtarrilean, oraindik aurreko nobela publikatu gabe zegoela, baina hor argi ikusi nuen horrela bideratuko nuela, ama hiltzailearen kasu muturreko hori mahai gainean jarrita, eta abiapuntu horretatik etorri da beste guztia.

 

Izenburua aldatu duzu: Amek ez dute idazten deitzen zen proiektua, eta Amek ez dute da orain. Zer beste gauza aldatu da proiektutik eleberrira?

Proiektua aurkeztu nuenean, ia erdia neukan idatzita, baina ez neukan oso argi beste erdian zer gertatuko zen, orduan hori guztia berria izan da, eta nire bizitzan ere aldaketak gertatu dira, hor sartu ditudanak. Adibidez, nobela honetan nahiko pisu dauka zesarearen irudiak eta gertaerak berak, eta hori da gauza bat niri gertatu zitzaidana liburua idazten ari nintzela, eta sartu zena nik aurreikusi gabe.

 

Bi ipuin-liburu publikatu zenuen, eta, ondoren, Atertu arte itxaron izan zenuen lehen eleberria. Hau ere nobela dugu eta galdetu nahi nizuke ea nolako aldea igarri duzun batetik bestera. Errazagoa suertatu zaizu?

Lasaiago egin dut, baina errazago ez; erraza ez da inoiz, niretzat behintzat. Libreago bai, nik uste dut libreago aritu naizela. Lehenengoan beldur handia neukan, batez ere estrukturaren aldetik, ez ote zen eroriko dena, eta orduan aldamio hori oso-oso txukun eraiki nuen, eta zorrotz jarraitu. Bidaia bat zen, eta horrek ere ematen zidan bide bat. Kasu honetan libreago aritu naiz, horregatik narrazioak aurrera egiten du batzuetan, beste batzuetan digresioak daude… Ez naiz hainbeste kezkatu istorioak ez ote zuen funtzionatuko erloju baten antzera. Konfiantza hori eman diot nire buruari, nolabait.

 

Zerekin disfrutatu duzu?

Gauza batzuekin disfrutatu dut, bai. Lehenengo pasartea, adibidez, justu umeak hilda agertzen direnean, pelikula bat bezala dago kontatua, ia-ia thriller bat bezala, eta disfrutatu dut gauza horiek idaztean, normalean ez dut eta halakorik egiten. Eta gero infantizidioari buruz dagoen saiotxo hori ere… Gogorra da hori horrela esatea, baina horrekin ere gozatu dut. Interesgarria izan da ikerketa hori egitea.

 

Hel diezaiogun pasarte horri. Amek egiten ez duten gauza bat izan liteke beren haurrak hiltzea, baina, hara non, ama askok hil dituzte beren haurrak, eta “tradizio” horren halako errepaso batekin hasi duzu eleberriaren bigarren zatia.

Hainbat iturri erabili ditut, baina, adibidez Adrienne Richen Of woman born liburua oinarrizkoa izan da, Carrèreren liburuarekin batera. Richek hor badauka kapitulu bat gaiari dedikatuta. Liburua erosi nuenean ez nekien, banekien amatasunari buruzkoa zela, baina amaierako kapituluetako bat, hain justu, infantizidioari buruzkoa da, eta hori harrigarria egin zitzaidan: berez ez litzateke amatasunaren gaian sartu behar, ez? Baina, bai, han zegoen, eta, gainera, perspektiba historiko batekin. Gero, handik eta hemendik bildu ditut infantizidioari buruzko adibide historikoak. Kapitulu hori zabalik egon da prozesu osoan zehar, beti egon naiz berridazten eta gauzak gehitzen; adibidez, naziei buruzko gauzak blog batean topatu nituen, eta Ukrainako goseteari buruzkoa lagun batek kontatu zidan, ordurako nire lagun guztiek baitzekiten gaiari buruz ari nintzela eta gauzak bidaltzen baitzizkidaten.

 

Harritu zintuen genealogia horrek?

Bai, harritzen zaitu, zeren, gaur egun salbuespena da, eta oso gauza arraroa, eta gero ikusten duzu izan dela super ohikoa. Abortua oso arriskutsua da, ondo egiten ez bada. Emakume asko hil dira horrela. Orduan, libratu nahi bazenuen umeaz, hoberena zen jaio arte itxarotea eta orduan hiltzea, eta hain erraza da gainera ume bat hiltzea, ez duzu ezer egin behar. Ulergarria da horrela egin izana jendeak. Gainera umeen kontsiderazioa asko aldatu da. Umeak ez ziren ezer orain arte. Bueno, are gehiago, haurtzaroa asmakizun bat da, data jakin batean asmatu zen, eta badago liburu bat baita ere horri buruz, The Invention of Childhood. Umeak ez ziren ezer, lan egiteko kapazak izan arte, nolabait helduen mundura egokitu ahal izan arte, ziren erdi-pertsonak, animaliak baino gutxiago.

 

Eta heldu izatera asko lehenago iristen ziren, ezta?

Bai, ez zegoen haurtzarorik. Zinen traba bat eta, gero, berehala lan egiteko, eta berehala ezkondu eta berehala umeak izateko kapaza. Orduan, kontsiderazio horrekin, umea beste hori zela kontuan izanda, animalia baino gutxiago, eta zure posesioa, ba normala da infantizidioaren zabalpen hori.

 

Arrazoi historikoen errepasoa bai, baina ez duzu azaldu zergatik hil dituen Alice/Jadek bere haurrak.

Ez zitzaidan interesatzen esatea: honegatik egin du. Hainbat pista ematen dira. Pertsonaia dago kontatuta piezen bitartez, puzzle baten piezen bitartez, eta badakigu nolakoa zen gaztetan, Léaren bitartez, badakigu psikiatrek zer esaten duten gaur egun, zer-nolako diagnostikoa egin dioten, badakigu, beste batzuek ezagutu zutelako, zer egin zuen haurdun zegoenean, zer egin zuen klinikan, eta dena batera jartzen dugu eta oraindik ere irudi oso distortsionatua ateratzen da, jarraitzen dugu ulertu gabe zergatik egin duen. Hor hipotesi batzuk kontatzen dira, eta nik uste erantzuna egongo dela, esaten den bezala, hipotesi horiek guztiak nahastuta, denetatik egongo dela zerbait, baina ezin dugu jakin zein kantitatetan, zein dositan.

 

Beste gauza bat harrigarritzat jotzen dena, senarra bere alde jarri izana.

Bi aukera nituen: logikoena izango zen senarrak kontra egitea, akusazio moduan aurkeztea, zeren kasu errealak aztertu ditut eta batzuetan hala gertatzen da, aita jartzen dela kontra. Baina pentsatu nuen: zer gertatzen da senarra ez bada kontra jartzen? Horrek gehitzen dio inestabilitate bat gehiago egoerari, eta grisago bihurtzen da dena. Are gehiago, hor iradokitzen, igual aitak zerikusia izan duela, erdi-konforme egon daitekeela egindakoarekin. Bestelako ñabardurak sartzeko balio zidan.

 

Benetako kasuak aztertu dituzu, beraz.

Bai, gaur egungoak, prentsan irakurrita. Kuriosoa da: gehienak desagertzen dira radarretik. Zuk badakizu hori gertatu dela, gertakari bezala agertu da, baina gero ez dago epaiketarik, adibidez. Kasu batean bakarrik topatu dut, hor aita jarri zen kontra, Sevillan, eta gainera askotan epaitu zuten emakumea, zeren hasieran absolbitu zuten, eta ondoren zigortu, 20 urte. Nik uste dut, gehienetan, zoramenagatik edo ez dela kasua onartzen, eta bidaltzen dituztela psikiatriko batera edo auskalo nora.

 

Liburuaren aurkezpenean esan zenuenez, Susan Suleimanen esaldi bat hartu zenuen oinarri izenbururako: “Amek ez dute idazten, idatzita daude” Eta gero azalpena: “Aditzera emanez amatasunaren inguruko diskurtsoak kanpotik inposatzen direla, eta barneko diskurtso horiek ez direla historian egon duela gutxira arte”. Kanpoko diskurtso horiek nolakoak dira?

Hor badago figura bat, mitikoa gure kulturan, pisua handia izan duena, eta da ama birjinaren ideia. Horrek asko markatu du. Eta ama birjina bat beti ikusten dugu sufritzen, pietà bat, bere semea hiltzen ari da eta dena egiten du berarengatik, hori da bere patua. Nik uste dut, irudi horrek, mendetan, mito horrek pisu handia izan duela ama batek zer izan behar duen deskribatzerakoan: guztiz emana besteari, sakrifikatuta, sufritzen duena… Bibliak esaten duen bezala, ume bat izateko sufritu egin behar duzu, hori da madarikazio biblikoa.

 

Barneko diskurtso bat argitara ematea izan da zure helburuetako bat? Mito hori deseraikitzea, nolabait esan?

Bai, alde batetik bai, nire esperientzia propiotik, lehen pertsonan idatzitako istorio bat ematea, esperientzia partikular bat, eta, baita ere, debatea zabaltzeko dei bat.

 

Protagonista bat aipatu dugu jada, Alice/Jade, seme-alabak hil dituen emakumea. Narratzaileaz oraindik ez gara aritu. Hark ere egiten du amek egiten ez omen duten beste gauza bat: idatzi, sortu. Haien inbentariorik ez dago liburuan, baina uste dut gaiari buruzko hitzaldiak-eta eskaini dituzula.

Nahiko fenomeno berria da. Hasteko, XIX. mendera arte oso-oso gutxi ziren emakume sortzaileak, eta batzuk hasi zirenean nabarmentzen, adibidez, literaturen esparruan, Ingalaterrako idazle horiek, Brontë ahizpak, horiek guztiak ez ziren ama. Hain zuzen ere, Brontë ahizpa bat, Charlotte, haurdun zegoela hil omen zen, 38 urterekin. ez dago oso argi zergatik, baina hipotesietako bat da haurdun zegoela. Horrekin esan nahi dut amatasunak hil egin zuela, literalki, eta horixe gertatu zitzaion Mary Wollstonecrafti ere, Mary Shelleyren amari. Beraz, literalki, inkonpatibleak dira ama izatea eta intelektual edo sortzaile-bizitza. Mary Shelleyri ere ume guztiak hil zitzaizkion, bat izan ezik. Orduan ikusten da izan dela gauza bat ia-ia ezinezkoa, XX. mendearen bigarren zatira arte. Hor, izan daiteke feminismoaren abaroan, konpatible bihurtu dira, baina ez gatazkarik gabe. Izan ere, arte-sorkuntza horretara dedikatuta baldin bazaude, ez zaude umeari dedikatuta. Hori horrela da; ezin dituzu bi gauzak aldi berean egin. Beti dago gatazka hori, konflikto hori, gizonek izan ez dutena, zeren gizon handia lanean baldin bazegoen, jeinu bat lanean baldin bazegoen, eskubide guztia zeukan inork gogaitu ez ezean. Uste dut emakumeek ez dutela eskubide hori izan orain arte.

 

Emakume sortzaileen artean topatu al duzu kasu bitxi edo aipagarririk?

Liburuan aipatzen da Sylvia Plathen kasua. Bere konfliktoak ez ziren hainbeste amatasunagatik. Bere gutun eta egunerokoetan ikusten da oso ondo eraman zuela amatasuna, antza senarrarekin ondo banatzen zuela denbora biek idazteko… Bere arazoa beste bat zen, bueno, senarra bera zen arazoa, eta ez hainbeste amatasuna. Are, bigarren umea eduki eta berehala idatzi zuen bere liburu ezagunena. Orduan, kasu kuriosoa da, zeren gainera beti aipatzen da Sylvia Plath halako emakume zorigaiztoko gisa… baina ez zen amatasunagatik bereziki.

 

Esan daiteke amen kontra-katalogo bat osatu duzula, halako zerbait: idazten duen ama, umeak hil dituen ama, maitalea duen ama…

Bai, eta protagonistaren ama, zeinak oso erlazio txarra zeukan amatasunarekin eta ahal izan zuen bezain pronto alde egin zuen. Orduan bai, halakoak dira: ama inperfektuak edo, behintzat, beste irudi horrekin bat egiten ez dutenak.

 

Bai, eta hiltzailea kenduta, ez dira ohiz kanpokoak…

Bai, guztiak dira normalak eta nire inguruan topatu ditut behin baino gehiagotan.

 

Liburuan badira zenbait zerrenda, eta bat ekarri nahi nuke hona: Ama idazlearen sakrifizioen segida. Besteak beste, ama idazleak sakrifikatu behar ditu “bikote harremana, bere barneko zintzotasuna, konfiantza sare eta intimitate altxorra barne”; “semearen garapen emozionalerako oinarrizkoak izango ziren ordu baliotsu horiek” eta “neure burua pertsona ontzat edukitzearen pribilegioa”. Idazleak, beraz, egoista behar du?

Bai. Jakina. Hori zuk ere jakingo duzu. Ea, ez beti, ez eguneko 24 orduetan, baina idazten ari zaren bitartean horretara emana zaude, eta beste guztia… Beti dakar egoismo puntu hori, edo, egoismoa baino gehiago, egozentrismoa, zeure buruari begira egotea eta horren bueltan ibiltzea.

 

Eta beste pertsonen miserietan haztatzea?

Badago duda hori: ni ari naiz kasu latz honen inguruan idazten, eta, nolabait, horretaz aprobetxatzen. Idatziko dut liburu bat eta igual sari bat emango didate, emakume batek bere seme-alabak akabatu dituelako. Nik ez dut benetako gertakizun bat erabili, baina bai pentsatzen dut, adibidez, hau idazten nuen bitartean ni ez naizela egon nire umeekin, beste norbaiten eskutan utzi ditudala. Amatasunari buruz idazteko, utzi ditut nire umeak nire logela propiotik kanpo, eta bueno tentsio hori ere hor dago.

 

Agian horregatik ikusten dute batzuek amatasuna eta sormena talkan? Amak guztiz emana behar omen duelako?

Bai, hori da.

 

Azken atala asko gustatu zait, literaturaren halako aldarrikapen bat. Alkimia dela diozu, eta bizitza. Beste hau ere badiozu: “Lurralde lokaztua ere kontatu behar dudalako. Ez da beharrizan morala, ez da salaketa soziala. Askoz oinarrizkoagoa da. Lurralde lokaztua hor dago, Everest mendia hor zegoen moduan, eta irresistiblea da. (…)”.

Horixe esan zuen Everest eskalatu zuenak. [Edmund] Hillary. Everest eskalatu zuen lehenengo zuria, eta galdetu zioten zergatik egin zuen, eta esan zuen: hor zegoelako. Hor zegoen, eta, hor egonda, gizakiaren inpultsoa beti izango da hara joatea. Eta hemen ere, zerbait oso latza gertatu da: zer egingo dugu, alfonbra pean gorde edo hara joan eta arakatu? Literaturak egin behar duena da alfonbra pean dagoena arakatu, hor dagoelako, besterik gabe. Esan gabe ona edo txarra den; egurasteko pixka bat, eta mahai gainean jartzeko, eta denok pentsatzeko pixka bat horren gainean. Pentsatzeko ea tabuak zergatik diren tabu, zergatik ez den horri buruz hitz egiten.

 

Tabuez ari garela… Liburua aurkeztu berri duzu baina dagoeneko egin omen dituzu elkarrizketa batzuk, taburik izan al da?

Orokorrean ondo da, uste dut jendeak ulertu duela gaiak zeintzuk ziren, nire kezkak edo hizketa-gaiak zeintzuk ziren. Banuen beldur pixka bat, gaia ez baita atsegina, ea atzera botako ote zuen norbait. Adibidez, facebooken ikusi dut komentario bat, gizon batek egina gainera: ulertezina egiten zitzaion gai honi buruz idaztea emakumeek sufritzen duten feminizidioaren aurrean. Ez dut ulertzen zer duten ikustekorik biek, baina bueno. Iruditzen zitzaidan igual gaia txokantea izan zitekeela, baina uste dut orokorrean ulertu dela. Jendeak ulertu du errespetuz egin dudala eta, batez ere, zintzoki. Ez dut bilatu ez morboa, ez epatatzea, zintzoki atera zait, barne-barnetik, eta idatzitako horretan, edo sinesten nuen idatzi nuenean behintzat.

 

Argazkia: Zaloa Fuertes.